Powierzchnia w granicach administracyjnych

Położenie i charakterystyka

Tereny Szklarskiej Poręby nabyli joannici z Cieplic Śląskich Zdrój, co poświadcza dokument datowany 13.07.1281. Prawdopodobnie w połowie XIV wieku powstała pierwsza huta szkła (najstarsza w Sudetach), którą zlokalizowano u zbiegu obecnie ulicy Piastowskiej i Wiejskiej w Szklarskiej Porębie Dolnej, nad Szklarskim Potokiem. Jej istnienie potwierdza dokument z 1366 roku. W 1372 roku Kunz Klese z Jeleniej Góry kupił od Tomasza Keglena miejscową hutę. Teren Szklarskiej Poręby należał wówczas do Schaffgotschów. Mniej więcej w tym samym czasie, aż do XV wieku obszar Szklarskiej Poręby był terenem intensywnych poszukiwań złota i drogich kamieni. Początkowo działali tu tak zwani Walonowie lub Walończycy, a potem sporo poszukiwaczy z Saksoni, Gór Harzu i innych terenów, a także miejscowi prospektorzy. W XV wieku przez Dolną Szklarską Porębę prowadziła Czeska Ścieżka łącząca Śląsk z Czechami, która tu przekraczała Kamienną. Przez cały czas istnienia osadnictwa Szklarskiej Poręby rozwijała się głownie dzięki szklarstwu. Po pierwszej hucie powstawały następne, przesuwając się coraz wyżej wzdłuż Kamiennej i jej dopływów, w miarę wylesienia okolicznych zboczy. Hut tych, poświadczonych źródłowo, było co najmniej kilka. W 1575 roku nad Czeską Strugą powstała kolejna huta Schaffgotschów, założenia przez Hansa Friedricha (Bedѓicha?). Dała ona początek nowoczesnemu szklarstwu na Śląsku. W 1617 roku w Białej Dolinie kolejną hutę Schaffgotschów założył przybyły z Czech Wolfgang Preussler, protoplasta całej dynastii mistrzów szklarskich działających w tym rejonie. Po 1702 roku powstały następne huty. W 1574 roku założono hutę „Karstal” w Orlem, a w 1841 roku hutę „Józefina” (obecnie „Julia”) w Hucie. Ona jednak istnieje do dzisiaj i produkuje wysokiej klasy kryształy. W 1587-1589 Szklarska Poręba była widownią buntów chłopskich. Chłopi występowali przeciwko uciskowi panującemu w dobrach Schaffgotschów. W połowie XVI wieku w Szklarskiej Porębie Dolnej eksploatowano piryty przerabiane na miejscu na kwas siarkowy. W 1545 roku H. Schaffgotsch, w związku z robotami górniczymi, wystąpił do cesarza Franciszka I o przywilej na cotygodniowe targi. Na większą skalę prace górnicze podjął dopiero Preller, który eksploatował piryty w kopalni Zbójeckich Skał, a w 1767 roku uruchomił w zboczu Czarnej Góry kopalnie „Friedrich Wilhelm” i „Hilfe Gothes”, które po rocznej działalności upadły. Natomiast w oparciu o złoża pirytów przez około 80 lat działała Witriolejnia  Prellera nad Kamienną w Szklarskiej Porębie Dolnej, produkująca kwas siarkowy. Była ona jedną z głównych atrakcji dla kuracjuszy z Cieplic i pierwszych gości odwiedzających ten rejon. Po 1787 roku surowiec do produkcji sprowadzano z innych części Sudetów, ponieważ miejscowe złoża zostały wyeksploatowane. W związku z rosnącym ruchem, turystycznym Preller wybudował ścieżkę od Witriolejni do Wodospadu Szklarki, prowadzącą prawym zboczem doliny Kamiennej. Ścieżka istnieje do dzisiaj i nadal pełni funkcję trasy turystycznej (szlak niebieski). Witriolejnia Prellera doczekała się licznych opisów i ilustracji. W pewnym okresie stanowiła chyba największą atrakcję niż same Karkonosze.

W 1578 r. w rejon Szklarskiej Poręby przybyła grupa czeskich eskulantów protestanckich pod wodzą Marii Pluch (Plüchin), która założyła nad Kamieńczykiem osadę nazwaną od jej imienia Marysinem. W wyniku rozwoju hutnictwa szkła następowało sukcesywne wylesianie doliny Kamiennej, a potem i okolicznych zboczy. Huty potrzebowały dużych ilości drwali i kurzaków trudniących się wyrobem potażu, węgla drzewnego, smoły, gontów itp. W ten sposób po 1600r. powstała Szklarka a w XVIII w. szereg dalszych, dziś już zanikłych osiedli. W XVII i XVIII w. na wylesione tereny wkraczali pasterze bydła i owiec. W wyższych partiach gór, a nawet na ich grzbietach powstawały sezonowe, a potem stale zamieszkiwane budy pasterskie. Część z nich zamieniła się z czasem w schroniska, a niżej położone w pensjonaty. Po upadku szklarstwa w Szklarskiej Porębie rozwinęło się tkactwo chałupnicze i przemysł pamiątkarski oraz obsługa turystów, które stanowiły podstawę bytu ludności w XVIII i XIX w.

W 1747 r. w Szklarskiej Porębie mieszkało 7 kmieci oraz 227 zagrodników i chałupników. W 1765 r. nadal 7 kmieci, ale już 27 zagrodników i aż 263 chałupników, w tym 20 rzemieślników. W 1789 r. Szklarska Poręba była już wsią z dwoma kościołami, dwoma szkołami (katolicką i ewangelicką). Był też młyn a ludność trudniła się produkcją i szlifowaniem szkła, wyrobami z drewna, w tym produkcji niezłych skrzypiec.

W 1825 r. Szklarska Poręba uchodziła za najrozleglejszą wieś w Prusach. Składała się wówczas z 26 części i przysiółków, liczyła 336 domów. Były już wtedy 4 szkoły i 2 kościoły. Rozwinęło się rzemiosło. Istniały 2 huty szkła i aż 16 szlifierni, 3 młyny i tartak. W 1837 r. przy parafii ewangelickiej w Szklarskiej Porębie powstało pierwsze w Prusach (i prawdopodobnie w świecie) towarzystwo abstynencie, zwalczające picie alkoholu, a w 1843 r. założono sierociniec. Większego znaczenia nabrała tez droga do Czech. W 1840 r. były już licznie reprezentowane wszystkie podstawowe rzemiosła i branże handlu. W latach 1845-47 powstała nowa droga z Miechowic przez przełęcz szklarską do Czech, wiodąca doliną Kamiennej, a w Szklarskiej Porębie 6 stacji kolejowych, z których 3 działają do dzisiaj [dane z 1993 r.]. W 1875 r. Szklarska Poręba liczyła już 517 domów, były 3 huty szkła, 14 szlifierni i 12 malarni szkła oraz 12 gospód i restauracji. Była tez stacja wynajmu przewodników i tragarzy.

W końcu XVIII w. Szklarska Poręba zaczęła być miejscowością liczniej odwiedzaną przez podróżników. Szczególnym zainteresowaniem cieszyła się Witriolejnia i oba wodospady: Kamieńczyka i Szklarki. Po wybudowaniu nowej drogi Szklarska Poręba stała się już licznie odwiedzana. Gwałtowny rozwój miejscowości jako ośrodka turystycznego Karkonoszy Zachodnich nastąpił w początku XX wieku. Z tego okresu pochodzi też większość zachowanej zabudowy pensjonatowej. W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął się rozwój Szklarskiej Poręby jako stacji sportów zimowych. Około 1870 roku rozpoczęto uprawianie zjazdów „rogatymi” saniami ze schroniska na Hali Szrenickiej. Wkrótce rozwinęło się saneczkarstwo sportowe, dla potrzeb, którego tworzono specjalne trasy zjazdowe. W 1888 roku czynna była też stacja meteorologiczna, a wcześniej powstało alpinarium. Od początku XX wieku rozwijało się narciarstwo i sport bobslejowy. W 1907 roku Szklarską Porębę odwiedziło 32 000 gości, a w 1935 roku już prawie 56 000 gości. W 1931 roku zbudowano międzynarodowej klasy skocznię narciarską pod Owczymi Skałami, przebudowywana po wojnie i zniszczona przez wichurę w latach sześćdziesiątych. Zbudowano też tor bobslejowy o długości 1600 metrów, tor saneczkowy i lodowy, korty tenisowe i boisko sportowe.

Po 1945 roku Szklarska Poręba stała się największym w Sudetach i bardzo popularnym wczasowiskiem. Większość domów przejęło FWP, część zakłady pracy. Już od 1946 roku rozwinęły się masowe wczasy, a miejscowość uzyskała międzynarodową renomę. Szczególnym powodzeniem cieszy się w sezonie zimowym. W 1956 roku odbudowano skocznie narciarską, na której rozegrano konkurs o mistrzostwo Polski. W 1962 roku uruchomiono 2-odcinkową kolej krzesełkową na Szrenicę, zaprojektowaną przez Z.Schneigerta. Później powstały wyciągi orczykowe. Szklarska Poręba dysponuje liczna bazą noclegową w hotelach, pensjonatach i schroniskach. Powstał m.in. nowoczesny, o wysokim standardzie DW „Granit” projektu architekta Stefana Millera oraz wiele nowych pensjonatów prywatnych. W latach siedemdziesiątych Szklarska Poręba uzyskała, w oparciu o walory klimatyczne, status uzdrowiska. W tym czasie wzniesiono w mieście wiele nowych budowli przeznaczonych na kwatery dla turystów, zwłaszcza licznych turystów zagranicznych.

góra strony

Zabytki  architektury

1.  Kościół Niepokalanego Serca NMP przy ul. Piastowskiej , z l. 1755-86, wzniesiony wg projektu Chrystiana Feistera , remontowany w 1968 r.  Skromna budowla barokowa z salowym wnętrzem, typowym dla kościoła  Ewangelickiego. Wewnątrz barokowa ambona i organy z 1796 r. połączone z emporami oraz krucyfiks z 1776 r. i piękne kryształowe żyrandole z XVIII i XIX w. (produkt miejscowych hut). Na ścianie obrazy V. Hofmana. Na ścianie i parapecie empory obraz V. Hofmana.

2. Kościelny cmentarz z około 1650 r., przebudowany na neogotycki w 1818 r. Położony przy ul. Piastowskiej w SZ.P. Dolnej u stóp Orlej Skały . Wewnątrz późnorenesansowy ołtarz z obrazem Vlastimila Hofmana, 15 innych obrazów V. Hofmana i 2 rzeźby barokowe z XVIII w. Na cmentarzu przykościelnym ludowe żeliwne krzyże z  XIX w. O mur kościoła oparte są kamienne płyty nagrobne. C.C. Preusslera(1728-1804)

3. Kościół parafialny Bożego Ciała  z lat 1884-86, remontowany w latach 1958-60. Wewnątrz neoromantyckie i neogotyckie wyposażenie  oraz obrazy Vlastimila Hofmana. Obok budowla plebani i zabudowa gospodarcza z połowy XIX w.

4. Cmentarz parafialny przy ul. Wyszyńskiego. Na nim między innymi nagrobek Vlastimila Hofmana.

5. Dawna karczma sądowa przy ul. Piastowskiej. Budowla z XVIII w., znacznie przebudowana . W pobliżu rośnie lipa sądowa, tzw. Gruba Lipa, będąca pomnikiem przyrody.

6. Zabudowa pensjonatowa centrum Szklarskiej  Poręby Górnej , zwłaszcza przy ul. Jedności Narodowej 1-13, 12, 16. Budowla murowana o konstrukcji ryglowej (pruski mur)

7. Domy mieszkalne i chaty sudeckie, drewniane o konstrukcji zrębowej i przysłupowej oraz mieszanej. Stoją w Białej Dolinie, Marysinie, Szklarce oraz przy ul.Siedmiórki, Piastowskiej,  11Listopada. W większości z XIX w. Najstarsza znajduje się przy ul.11Listopada , posiada konstrukcję przysłupową i pochodzi z 1740 r.

8. Dom braci Hauptmanów przy ul.11 Listopada z końca XIX w. Wewnątrz rzeźby a na elewacji kopia fryzu z ratusza wrocławskiego i tablica pamiątkowa, obecnie w budynku muzeum.

9. Dom Wilhelma  Bölschego przy ul.Muzealnej z początku XX w.

10. Dom Vlastimila Hofmana  przy ul.Matejki z początku XX w.

11. Dom DW "Łazienki" przy ul.Obrońców Pokoju z drugiej połowy  XIX w. W ogrodzie altana z żeliwnymi kolumienkami.

12. Budynek fabryczny huty "Julia"  z połowy XIX w. przebudowany w XX w.